Қолға қалам алуыңа қашанда бір нәрсе себеп болады ғой. Бірде Баянауылдан жасы өзім құралыптас Мейрам Мақашев атты азамат іздеп келіпті. «Көптен бері сізге жолығам ба деп жүр едім, кездесе кеттіңіз, жолым болады екен!» — деді.
Сонымен таныса келсек, Мейрам өңірімізге аты танымал майдангер журналист, партия-кеңес қызметкері болған Ғалымжан Мақашевтың баласы екен. Ғалекең, сондай-ақ, Ертіс өңірінен шыққан Мұзафар Әлімбаев, Әзілхан Нұршайықов секілді белгілі қаламгерлермен достық қарым-қатынас ұстаған адам. Ол жайлы төменде әңгімелей жатамыз.
Сонымен қатар, Мейрам бауырымыздың нағашы жұрты да әйгілі адамдар болып шықты. Баянаула өңірінің арғы тарихында аттары қалған Бытығайдың Мұстафасы (Мұстафа болыс, ағаш аяқ Мұстафа), оның баласы Шәйі шебер деген кісілер жасап өткен. Мейрам осы Шәйінің туған жиені болып шықты. Одан бөлек Қаракесек Алшынбай ұрпақтарына да жиендігі бар екен.
Сөйтіп, Мейраммен кездесіп, менің де іздегенім жерден табылғандай болды. Себебі Мұстафа болыс пен Шәйі шебер жайлы бұрыннан-ақ түрлі әңгімелерді құлағым шалып жүретін. Мұстафа Бытығайұлы өз заманының қайраткері атанып, Баянауыл округінде бір емес, бірнеше болысты басқарғанынан хабардар едім.
Оның баласы Шәйі шебердің қолынан шыққан, балықтың қабыршығы іспетті етіп тігілген былғары бешпент бір ауылдың мұражайында тұр дегенді де естіп жүретінмін. Осы себептен Мейрам екеуміздің әңгімеміз жараса кетті. Өзінің нағашы жұрты Мұстафа болыс, Шәйі шеберлер жайлы азды-көпті есінде қалған әңгімелері бар екен. Әсіресе, Баянаула төңірегіне аты белгілі Бытығайдың Мұстафасы жайлы біраз әңгімелеп, сапасы нашар болса да бір фотосуретін табыс етті.
Енді төменде назарларыңызға белгілі тарихшы-мұрағатшы, өлкетанушы Дәурен Аяшинов бауырымыздың Мұстафа болыс және оның әкесі Бытығай Қонайұлы жайлы зерттеу еңбегін ұсынамыз.
Бытығай Қонайұлы
Кешегі «патшаға бағынған заман» аталатын XIX ғасырда Баянаула жерінде жасап өткен талай жақсылардың есімдері елге мәлім. Алғаш округ ашып, қара қазақтан шығып аға сұлтан болған Шоң би, оның інісі Торайғыр би, Тұрсынбайдың Боштайы, Боштайдың Құсайыны, Қосақтың Торсықбайы, Үкібай би Найзабекұлы, Құдайберген (Шөкең) Қуандықұлы, Әкімбек Әлдебекұлы секілді ісімен де, сөзімен де ел аузында қалған небір жайсаңдар болған. Мұстафа Бытығайұлы да осындай біртуар тұлғалардың бірі. Ендігі әңгіме осы Мұстафа болыс жөнінде.
Біздер өлке тарихы жайлы қалам тартқанда қашанда Мәшһүр Жүсіп еңбектеріне сүйенеміз. Дегенмен кейінгі жылдары аталмыш тақырыпты қозғағанда, міндетті түрде Дәурен Аяшинов бауырымыздың деректеріне жүгінетін болдық. Себебі Дәурен «пәленбай айтыпты-мыс» деп естігенін жаза салмай, мұрағаттық деректерге сүйеніп, құжаттар арқылы баяндайды. Төменде Дәуреннің өз рұқсатымен Мұстафа Бытығайұлы жайлы мұрағаттық деректерін ұсынып отырмыз.
Ол Мұстафаның ата-тегін былай деп таратады: Бегендік (Қозған) — …Тоқтас батыр — Есенқұл — Бекежен — Рай — Тоққожа — Байғозы — Қонай — Бытығай — Мұстафа.
Мұстафаның әкесі Бытығай Қонайұлы өз заманында Сарықозған руының старшыны болған. 1854 жылы Бытығай Қонаевты Қозған Сарықыз ауылдарының старшыны етіп сайлап, 1860 жылға дейін осы лауазымды атқарған. Бұл ауылдардың иелігінде 153 шаруашылық, 237 еркек, 181 әйел адам, сондай-ақ, мал басынан — 897 жылқы, 381 сиыр, 5207 қой болыпты.
«1848 жылғы мал-жан санағында Бытығай Қонайұлында екі киіз үй, 18 жылқы, бір сиыр, 135 қой болған» екен деп көрсетеді Дәурен Аяшинов.
Бекежан атасының қыстаулары Жуантөбе мен Қызылтауда Күлік болысының Өміртай атасымен бірге болғанын жазады.
Төрт болысты басқарған Мұстафа Бытығайұлы (1857-1916)
Мұстафаның «ағаш аяқ» атану себебі: аққу атып, соның киесіне ұшыраған деген сөз қалған ертеден. Бұл жайлы Дәурен өз еңбегінде жазады және оны жиеншар ұрпағы Мейрам да растап отыр. Сол уақытта Баянауылға Омбыдан бір ұлық келіп, көлдің жағасында демалса керек. Осы патша шенеунігі Мұстафаға: «Сені мерген дейді, қане, көрсетші мергендігіңді», — дегенде, ұлықтың сөзінен аса алмай атып жіберген деседі. Әлде мылтық оғы аққуға аңдаусызда тиді ме, ол жағы белгісіз. Осыдан соң бір аяғынан кемтар болып, ел ішінде «Ағаш аяқ Мұстафа» атанады.
Мейрам айтады: «2008 жылы Мұстафа атамыздың басын көтеріп, ескерткіш тас қойғанбыз. Павлодар жағындағы Жаңаауылда ағалы-інілі Алдажар, Әліш деген адамдар болған. Бұл кісілер атақты ат сыншысы Күреңбаймен аталас туыстар және сол кісінің басына ескерткіш белгі қойған. Әліш 104 жасқа жетіп қайтыс болды. Ал атамыздың басына арнайы келген Аллажар ақсақал Мұстафа атамыз жайлы «аққу атқан» деген әңгімені жиналған халыққа айтып беріп еді».
Бытығайұлы Мұстафа 1873 жылы 26 жасында Бекежан ауылдарының старшыны болып сайланады. Ал 1893 жылы ел басқаруда тәжірибе жинақтаған рубасы Мұстафа Баянауыл округіндегі Қарамола болысының басқарушысы болып сайланады (бұл болыстың құрамында қозған, ақбура, тұлпар, қақсал рулары болған).
1897 жылдың 13 наурызында Мұстафа Бытығаев ыждахатты қызметі үшін генерал-губернатордың мақтау қағазымен марапатталады. Бұл кезде ол болыс басқарушысының орынбасары лауазымында. 1897 жылдың тамызын-да генерал-губернатордың арнайы тапсырмасымен Мұстафа уақытша (болыс ішіндегі өзара келіспеушілікті, толқуды басу үшін) Далба болысының (айдабол) басқарушысы болып тағайындалып, осы лауазымды 1898 жылдың жаз айлары аяқталғанша атқарған.
Сол жылдың қыркүйегінде Мұстафа-ны генерал-губернатор Қызылтау болысының (күліктер) басқарушысы етіп тағайындайды. Ол осы қызметтердің бәрін облыстық басшылардың сенімді өкілі әрі болыс ішіндегі дағдарысты шешіп, алауыздықты жоятын тәжірибелі адам ретінде атқарған. Сөйтіп, жоғарыдағы биліктің шешімі арқылы екі жақты мәмілеге келтіру үшін Қызылтау болысы екіге бөлініп, Қызылтау және Жон (Степная) болысы болып аталады. Мұстафа тек 1901 жылы ғана өзінің Қарамола болысына қайтып оралады.
Осы 1900 жылғы Щербина экспедициясының жазбасы бойынша, ағайынды Мұстафа мен Сыздық Бытығаевтар Маймақтөбе деген жерді жайлаған. Үш отбасынан тұратын бұлардың иелігінде 140 жылқы, 46 ірі қара, 17 түйе, 708 қой болған. Мұстафаның басқа Бөкет, Смағұл, Сыздық атты аға-інілері сол маңда Кіші Қоянды деген жерді жайлаған. Оларда (7 отбасы) 91 жылқы, 89 ірі қара, 20 түйе, 769 қой болған.
1902 жылғы мәліметтер бойынша, Мұстафа Қарамола болысында орын алған жаңалықтар мен оқиғаларды ұсынатын ресми тілшілердің тізімінде тұрғанын жазады Дәурен Аяшинов бауырымыз.
Мұстафа және Сыздық Бытығаевтар 1904 жылы Қарамола болысы №5 ауылының биі болып үш жылға сайланады. 1907 жылы Мұстафа осы ауылдың биі болып қайтадан сайланған. Осы жылдары Мұстафа сырқаттанып, бір аяғынан айырылып, кеміс болады. Бұл жөнінде «Мұстафа аққу атқаны үшін, соның киесіне ұшырады» деген ел арасында әңгіме қалған. Осы уақыттан бастап оның Мұстафа деген есіміне «ағаш аяқ» деген қосалқы атау қосылады.
1908 жылы Мұстафа І дәрежелі сый шапанмен марапатталыпты.
1912 жылы Мұстафа Бытығаев Шақшан болысының (қанжығалылар) ішінде алауыздық, келіспеушілік орын алуына байланысты, сол болысқа басқарушы болып тағайындалады. Келесі 1913 жылы Мұстафаның баласы Қасым Қарамола болысындағы №5 ауылдың биі болып сайланады. 1913 жылдың 11 қарашасынан бастап жасы келген Мұстафа тағы да Қарамола болысының басқарушысы болып сайланады. Дәурен мына бір бұйрықтың көшірмесін беріпті:
«Павлодар уезі, 1915 жыл, 20 қазан.
Семипалат облысы қоғамдық басқару саласындағы лауазымды тұлғаларды марапаттау тізімі.
«Болыс басқарушысы Мұстафа Бытығаев бұрындары мақтау қағазымен, І, ІІ, ІІІ дәрежелі сый шапанмен және күміс сағатпен марапатталған. 1873 жылдан қызметте. 1912 жылдың 10 қыркүйегінен бастап Шақшан болысының басқарушысы (қазір Қарамола болысында). 40 жылғы белсенді қызметі үшін мойынға асатын Анна күміс медаліне ұсынылады…».
«Мұстафа Бытығайұлы орыс тілінде жақсы сөйлеп, араб харпімен жаза білгендігінің және керемет мәмілегерлігінің (дипломаттық) арқасында өзінің мағыналы өмір жолында Павлодар уезіндегі түрлі ру-тайпалардан құралған төрт болысты басқарған. Бұл тек Баянауыл ғана емес, жалпы қазақ тарихында сирек кездесетін жағдай», — деп жазады Дәурен Аяшинов бауырымыз.
Мұстафадан алтын қалған ба?
Ел аузында Мұстафа болыстан ат тұяғындай құйма алтын қалыпты деген аңыз бар. Біздер Мейрам бауырымыздан осы жөнінде де сұрап едік.
— Иә, ондай әңгіме ел ішінде ертеден бар. Кім біледі, Мұстафа атамыз талай жыл ел басқарған, бір кісідей дәулеті бар адам болған. Сондықтан атамыздан алтын құйма қалса қалуы да мүмкін.
Бірақ кейінгі ұрпақтары жаңа заманнан сескеніп адам таппас бір жерге тығып тастады ма, әлде бұл жай ғана аңыз әңгіме ме, ол жағы бір Аллаға ғана аян. Тіпті бір кездері маған «атаңның алтынын іздемейсің бе?» дегендер де болған.
Бірақ сізге бір жайтты айтып берейін. Қызылтауда Ескі Жосалы мен Жаңа Жосалының арасында «Мұстафа қорасы» деген жер бар. Сол тұста ертеде алтын өндірген кеніштің орны да жатыр. Болыс атамыздың өзі сол арада жерленген. Мұстафа атамыздың жатқан жерін ертеректе ішкі істер қызметінің генерал-майоры Самат Бәкіров көрсеткен екен. Бұл кісі кеңес заманында Қостанай облыстық ішкі істер басқармасының басшысы болған. Руы жағынан Мұстафа болыспен туыстас, Қозған атасынан.
2008 жылы Мұстафа атамыздың басын жөндеп, ескерткіш тас қойдық деп жоғарыда айттым. Ол кісінің зираты әдеттегідей тастан немесе кірпіштен қаланған емес, ағаштан қиып салынған. Төбесінде ағаш күмбезі болыпты ертеде. Кейін зират құлап, бір бұрышы ғана қалған.
Біздер биылғы жылы зират басына барсақ, біреулер мазардың қалған бұрышын құлатып, қабірдің төңірегін қопарып қазып тастапты. Яғни, жоғарыдағы алтын жайлы аңызды естіген біреулер оңай олжа тапқысы келіп моланың ішін қазып, металл іздегіш аппаратпен тексерген секілді. Бұл оқиға ана бір жылы коронавирус деген індет жүрып жатқан кезде болған. Зиратты қазған адамды да жобалап білеміз, кезінде осы Баянда ел басқарған адам. Бұған не айтуға болады? Алланың алдында әркім өз істеген ісіне жауап береді, басқа не дейміз? — дейді Мейрам бауырымыз.
Шәйі Мұстафаұлы
Шәйі шебер 1884 жылы Баянауылда туып, 1955 жылы Павлодар қаласында қайтыс болады. Бұл кісі — ел ішінде аты шыққан зергер, ұста, тігін шебері. Кезінде әкенің байлығы мен мансабы өмірлік азық болмайтынын түсінді ме екен, болыс баласы болса да Шәйі қолөнер жолын таңдапты. Кезінде ел ішінде «Шәйі шебердің қолынан шықты» деген киім-кешек, түрлі бұйымдар мол болған екен. Өкінішке орай, бұл күнде сақталып қалғаны — былғарыдан балықтың қабыршағы іспеттес етіп тігілген бешпент және насыбай үгетін ағаш саптыаяқ пен бір күміс түйме ғана.
— Кеңес кезінде біздер өткенге мән бердік пе? Ол кезде таным-түсінік басқаша болды. Бірақ кей уақытта көшеде, басқадай көпшілік жерде кездесе қалған үлкендер: «Айналайын, Шәйі марқұмның жиені екенсің ғой!» — деп бетімнен сүйіп жататын. Ол кісінің ел ішіндегі абырой-беделі зор болғанын сол кезде білдім.
1965 жылдар болса керек, әлі есімде, Алматыдан бір адамдар келіп біздің үйде бірер күн жатып, музейге қоямыз деп Шәйі атам жасаған талай заттарды, оның аспап-саймандарын, әжемізге, өзінің қызына (менің шешеме) арнап жасаған әшекейлерін екі шамаданға салып алып кеткенін білем. Кейін бертінгі замандарда ес біліп, ержеткесін Алматыдағы Әбілхан Қастеев мұражайында тұр деп естіп, барып іздестіріп көріп едік, бірін де таппадық. Қазір қолымызда Шәйі атамыздың қолынан шыққан былғары бешпент пен түйме ғана бар. Бұл бешпентті қызына арнап балықтың қабыршағы іспетті етіп тіккен екен. Ертеректе оны марқұм Зекебай Солтанбаев ағамыз сұрап алып, Егіндібұлақ ауылындағы мектептің мұражайына қойған. Биыл өзім барып, қайтарып алып келдім, енді Алла сәтін салса Павлодардағы Бұқар жырау музейіне тапсырмақпын. Ертеде елдің үлкендері — Мүкарам Шүленбаев, Сайлау Байділдин ақсақалдар атамның қолынан шыққан дүниелер жайлы әңгімелеп айтып жүретін. Тіпті атам жасаған күміс темекі сауыт (портсигар) мен күміс шақша Баяндағы Сәтбаев музейі алғаш ашылғанда экспонат ретінде тұрыпты, бірақ қазір олар да жоқ болып кеткен», — дейді Мейрам.
Шәйінің бәйбішесі атақты Қаракесек Мәдидің әкесі Бәпидің інісі Бепаудың қызы — Хадиша деген адам екен. Бұл кісілердің жалғыз қызы — Бәзила — Базкен. Базкен — жоғарыда аты аталған майдангер журналист Ғалымжан Мақашевтың зайыбы, бізге дерек беруші Мейрамның анасы. Мейрам осылай Шәйі шеберге туған жиен болып келеді.
— Әжем Хадиша Мәди ағасы туралы көп айтатын. Бірақ ол кезде оны кім тыңдап, есте сақтаған?! Бір ғажабы, әжеміз Мәди жайлы айтқанда қатты дауыс шығармай, сыбырлап қана сөйлеуші еді. Заманның зауалынан қорқып қалған ба, ол кісілерде белгісіз бір үрей болатын. Сол уақытта әжеміз Мұстафа болыс жайлы да айтып отыратын, оны да ұғып қалмаппыз. Әлі есімде, әжеміз өмірден өтерде өзінің көп жылдар бойы сандыққа салып жинап жүрген жәдігерлерін көрсеткен. Мұстафа атамыз жайлы сонда білдік. Әжем — өмірдің қиыншылығын көп көрген адам. Өз шешем Базкен де 1932 жылдары ашаршылық кезінде туған. Соның себебі шығар, бертін заманның кеңейген кезінде де анам қазанға етті молырақ салып жатса, әжем: «Қарағым, шақтап салсайшы, ертең де күн бар ғой» деп отыратын, — дейді Мейрам.
Шәйі Мұстафаұлы қазақша айтқанда он саусағынан өнері тамған ұста-зергер, ағашшы және небір түрлі киімдер тіккен тігін шебері деп жоғарыда айттық. Кеңес үкіметі орнағасын, Шәйі шебер болыстың баласы болса да, осы өнерінің арқасында қуғын-сүргіннен аман қалған секілді. Жаңа өкімет оны барынша пайдаланып, тіпті бұл кісі қызыл әскерлерге арнаулы формалы киім де тігіпті дейді елдің үлкендері.
Шәйінің шеберлігіне мына бір құжат дәлел болатын шығар деп ойладық. 1947 жылы Қазақстан Министрлер Кеңесі жанындағы Архитектура жөніндегі басқармадан Баянауыл аудандық партия комитетіне мынадай нұсқау келіпті. Соны қазақшалап ұсындық.
«Қазақстан Министрлер Кеңесінің жанындағы Архитектура жөніндегі басқарма Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті және Министрлер Кеңесінің нұсқауына орай, сіздің ауданда тұратын Шағи (Шәйі деп біліңіз) Мұстафинге Қазақ халық қолөнеріне қатысты бірқатар тапсырмалар берді.
Бұл жұмыс жеделдікті талап етеді, себебі Октябрь мерекесінің 30 жылдығында көрмеге қойылмақшы. Сондықтан Архитектура басқармасы сіздерден Ш.Мұстафинді басқадай жұмыстардан босатып, барынша қолдау жасауларыңызды сұрайды. Оған 2-3 адам шәкірттер тағайындап, Мұстафин жолдас оларға халық қолөнеріне қатысты тәжірибесін үйретуі керек.
Сондай-ақ, қаржылық ұйымдарға мұның мемлекеттік тапсырыс екенін және Ш.Мұстафиннің шығармашылық қызметкер екенін ескерту керек. 2 сәуір, 1947 жыл, №187».
Бұл шаруаның қаншалықты іске асқынын біле алмадық. Дегенмен сол кезде Шәйі Мұстафаұлының шеберлігінен Алматыдағы мемлекеттік ұйымдар да хабардар болған екен.
Мейрам бізге, сондай-ақ, Шәйі шеберден қалған насыбай үккіш ағаш саптыаяқты көрсетті. Былай дейді: «Әкемнің немере ағасы Жақыбай деген кісі болған. Өз заманында елге белгілі беделді адам еді. Екібастұз қаласында тұрды. Менің жас уағымда бір барғанымда осы насыбай үккіш саптыаяқты көрсетіп, «нағашың жасаған» деп еді. Себебі Жақыбай ағамыз құдандалы және замандас болғасын Шәйі атаммен жақсы араласқан.
Жуырда Екібастағы осы Жақыбай атамның ұрпақтарының үйіне соқсам, олар осы саптыаяқты күлсалғыш етіп алыпты. Оның не зат екенін қайдан білсін бүгінгі ұрпақ. Сөйтіп аяқ астынан табылған жәдігерді өзіммен алып кеттім», — дейді.
…Міне, осы Шәйі шебердің жалғыз қызы Бәзила — Базкенге Ғалымжан Мақашұлы үйленеді. Мейрам бауы-рымыз: «Ол кезде әкем — партия-кеңес қызметкері, Павлодарға жиналыс, басқосуларға барып жүргенде, қалаға курсқа оқуға келген анаммен кездесіп, танысып, кейін шаңырақ құрыпты», — дейді.
Сайлау БАЙБОСЫН
