Журналист болудың ұтымды жағы – ел ішін аралауға мүмкіндік береді. Қызмет бабымен сонау 1990-шы жылдары Екібастұз ауданы аумағындағы елді мекендер түгіл, қыстаулар мен жайлауларды түгел аралап шықтым десем болады. Сол уақытта іргесі әлі сөгілмеген «Өлеңті» кеңшарына да талай мәрте жолым түсіп, жаны жайсаң азаматтарымен таныстым. Солардың бірі — сөзі де, қимылы да ширақ Бадылхан Малтайұлы.
Бадылхан ол кезде Өлеңті орта мектебінде мұғалім болып еңбек етіп жүрді. Содан бері арада көп жыл өтті емес пе. Ауыл-ауылдағы көп адам қалаға қоныс аударды. Бадылхан да қазір Екібастұзда тұрады. Бір ғажабы, екеуіміз — көршіміз. Көрші болған соң ара-тұра кездесіп, әңгімелесеміз. «Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше» демей ме, екеуара әңгіме кезінде Бадылханның арғы аталары жайлы біраз жайға қанықтым.
— Елқонды бабамыздан — Ескене, Есназар, Есет. Ескенеден — Наурызбай — Бекжан, — Айтбай — Смайыл — Қарабай — Малтай тараған. Арғы ата-ларымыздың аттары өлке тарихында қалған, ол туралы деректер баршылық. Бекжанұлы Нанбай 1845 жылы 3 шілдеде Ақкөл-Жайылма жерін қоныстану үшін жасалған құжатқа Тентек Қанжығалы жағынан қол қойған адамдардың бірі, ауыл старшыны екен. Сол Нанбайдың баласы Базарбай да, Айтбай баласы Смайыл да, Шалбай баласы Шақа да әр жылдары Ақкөл болысында №6 әкімшілік ауылы старшындары болған. Шақа — Бекжанның немересі. Бұл мәліметті Ф. Щербинаның 1896-1903 жылдары Далалық өлкені зерттеу экспедициясының тарихи деректерінен табуға болады. Тағы бір қызықты мәлімет — Нанбай баласы Базарбай 1902 жылы Семей оязы, Павлодар уезі Ақкөл болысынан қажылыққа барған екен. Мұны «Қазақстан қажылары» кітабының 91- бетінен көрдім. Айтпақшы, Айтбай мен Смайыл аталарымыз Ақкөл-Жайылма өңіріндегі Сарықопадағы зиратта жерленген, құлпытастары сақталған. Бергі атам Қарабай өте дәулетті адам екен. Әкем Малтайдың атам Қарабай туралы айтқан әңгімелері жадымда қалыпты. Өлеңті өзені бойындағы Қарақас пен Мергентам маңында қызыл кірпіштен салынған жылқы ұстайтын үлкен қоражайы болыпты. Бертінге дейін сақталған екен, 1961 жылы «Өлеңті» кеңшары құрылғанда сол қоражайдың кірпіштері құрылысқа пайдаланылыпты. Ай-ранын ұрттап, қойын құрттап мамыражай өмір сүрген қазақтың тіршілігін кеңес өкіметі астен-кестең етті емес пе. Әпербақан шолақ белсенділер Қарабай атамды түнделетіп келіп ұстап әкетеді. Ел ішіндегі сөзге қарағанда, Павлодардағы ақ түрмеге қамалған. Кейінгі тағдыры беймәлім, сүйегі қайда қалғаны да белгісіз, — дейді Бадылхан Малтайұлы.
Бадылханның бұдан кейінгі әңгімесінен білгенім, Қарабайдың кіндігінен Бекен, Малтай, Балатай, Уәтай, Амантай есімді бес ұл мен Зейнеп есімді бір қыз тарайды. Балатай мен Амантай 1931-1932 жылдары қазақ даласын жайлаған ақсирақ аштықтың құрбаны болады. Ал нәубеттен аман-сау қалғандары ес жиып, есейген шақта сұрапыл соғыс басталады. Уәтай Қарабайұлы майданға Талдықамыс ауылынан аттанып, хабар-ошарсыз кетеді. Арада 70 жыл уақыт өткенде жауынгер Уәтай Сексенбаевтың 21 жасында қаза тауып, топырақ Украина жерінен бұйырғаны белгілі болады. Осы тұста оқырманға түсінікті болуы үшін мына жайтты айта кету ләзім. Кеңес өкіметі орныққан соң тап жауы болып саналған бай-бағлан тұқымдарын құрту саясатын жүзеге асырып, сойқан салды емес пе. Сол кезде нағашылары жиені Уәтайды қуғын-сүргіннен аман алып қалу мақсатында өз аттарына, яғни, тегін Сексенбаев деп жаздырып алған екен.
Жалпы, Бадылханның айтуынша, нағашыларының жиендеріне қам-қорлығы ересен болыпты.
— Атам Қарабай қамауға алынған тұста әжем Биғайша Сексенбайқызы баласы Малтайды қасына алып, інілерінің көмегімен Алматы жаққа жол тартады. Тәркілеуге әлі ілікпеген үйір-үйір жылқыны атқосшыларға жасырын айдатып, діттеген жерге жеткен соң Алматыдан үй сатып алып, баласы Малтайды сонда қалдырып, ер жеткенше бас-көз болуға бір өзбек отбасын жалдайды. Он жеті жастағы Малтай әуелі рабфакта оқып, содан соң білімін тағы жетілдіріп, бірнеше тіл меңгеріп, қызметке ілігеді. 1939 жылы әскерге алынып, фин соғысында болып, аман-сау оралады. Алайда алда тағы бір қатер күтіп тұрған-ды. 1941 жылы неміс-фашист басқыншыларына қарсы соғысқа кетеді. Сұрапыл шайқаста әскери бөлім қоршауда қалып, әкем тұтқынға түседі. Концлагерьде айуандықтың небір түріне шыдап бағады. «Лагерьде тіске басар талғажау табу қиын еді. Ағаш үгіндісін суға қайнатып, шай етіп ішкенді, етігінің ұлтарағын суға қайнатып сорпа қылғанды көзіммен көрдім» деп әкем кейін айтып отырушы еді. Тұтқындағы қаншама жауынгер атылып кеткенде, әкемнің көрер жарығы бар екен, тірі қалады. Лагерьдегі тұтқындарды біздің әскер босатқан соң, 253-атқыштар дивизиясының 981-атқыштар полкі құрамында шайқасқа кіріп, кіші лейтенант шенінде Берлинге дейін жетеді. Соғыс аяқталған соң Алматыға келіп, қызметке кіріседі. Алайда әкемнің көрер мехнаты бітпеген екен. 1946 жылдың 19 ақпанында НКВД қамауға алып, 1946 жылы 17 шілдеде Түркістан әскери округінің әскери трибуналы 10 жылға бас бостандығынан айырып, еңбекпен түзеу лагеріне жібереді, — деген Бадылхан бұл мәліметтердің «Жертвы политического террора в СССР. Книга памяти Алма-Атинской обл. (Казахстан)» кітабынан алынғанын айтты.
Айтпақшы, онда Малтай Қарабаевты ҚР Бас прокуратурасы 1992 жылдың желтоқсанында ақтағаны жазылған. Осы орайда, ол не үшін жазаланған деген заңды сұрақ туады. Жоғарыда Малтай Қарабаевтың бірнеше шет тілін білгені туралы айттық емес пе. Ол тұтқында болғанда аудармашылық қызмет көрсеткен екен. Тіптен Түркістан легионында болған сияқты. Әрине, мұның бәрі әлі тиянақтауды қажет етеді.
Шырғалаң тағдыр кешіп кеңес лагерінде жазасын өтеп жүргенде күт-пеген жайт болып, Малтай Қарабаевқа бостандыққа шығу бұйырады. 1950-ші жылдары Кавказда көптеген курорттар ашылып, сол жаққа тұтқында отырған біраз білімді адамдар жіберіледі. Сол тізімге ілінген Малтай Қарабаев НКВД бақылауында болып, қызмет істейді. Ал елдегі туған-туыстары оның тағдырынан тіптен хабарсыз болатын. Бір жолы ел жақтан курортқа демалуға барған бір адам Малтайды танып, ауылға сүйіншілеп келеді. Ақжолтай хабарды ести сала ағасы Бекен мен нағашылары Малтайды елге қайтаруға күш жұмсап, орайын келтіреді. Малтай Қарабайұлы «Екібастұз» кеңшарында бухгалтер болып қызмет етіп, 1956 жылы Үміт Құмашқызына үйленеді.
— Әкем кең пейілді адам еді. 1961 жылы Төртүйге Ақтоғай ауданынан немере інісі Шотай Дәкенов отбасымен қоныс аударады. Сол уақытта әкем өз үйін туысына қалдырып, жанұясымен «Өлеңті» кеңшарына көшеді. Онда ағасы Бекен тұрып жатқан-ды. Ол жаңадан ашылған шаруашылыққа жан-жаққа тарап кеткен ағайын-туысты жиып, басын біріктіреді. Төртқұдықтан — Қайыр, Бестөбеден Жәңкебай, Шұғадан Рымжан, Кенжетай, «Коминтерн» кеңшарынан Қуандық ағалардың «Өлеңтіге» келуіне себепші болады. Сөйткен Бекен Қарабайұлы кеңшардың өркендеуіне үлес қосып, 1969 жылы өмірден өтті. Ал әкем Малтай кеңшардағы құрылыс учаскесінде қойма меңгерушісі болып еңбек етіп, 1970 жылы дүниеден озды, — деп түйіндеді сөзін Бадылхан.
«Адам ұрпағымен мың жасайды» емес пе, ерлі-зайыпты Малтай мен Үміт 8 перзент сүйді. Отыз үш жасында жесір қалған Үміт Құмашқызы қазақ әйелдеріне тән қажыр-қайратына мініп, сегіз баланы ер жеткізіп, әрқайсысының өмірден орнын табуына жағдай туғызды. І, ІІ дәрежелі «Батыр ана» орденімен марапатталған әз ана 2007 жылы ұл-қыздарымен бақұлдасып көз жұмды.
Ж. Жәлелұлы
